زمان تقریبی مطالعه: 54 دقیقه
 

زندگانی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله)




زندگانی پیامبر تا قبل از هجرت، دارای مراحلی بود که از جمله آنها ازدواج آن حضرت و دعوت سری و علنی بوده است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بیست و پنج سالگی با خدیجه که زنی بیوه
[۱] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بی جا، المکتبه اسلامیه، بی تا، ج۱، ص۴۳۴.
بود با حضور عموها و در حالی‌که هزینه عروسی و مهریه را خدیجه، خود برعهده گرفت، ازدواج کرد.
[۲] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۹.    
. بعد از هجرت، هم در سالهای مختلف دارای برنامه های خاصی بوده است. مانند عقد اخوت، بیعت برادری میان مهاجرین و انصار، تغییر قبله مسلمانان از «بیت‌المقدس» به سوی کعبه، فرستادن نامه به پادشاهان بزرگ جهان.

فهرست مندرجات

۱ - زندگی پیامبر قبل از هجرت
       ۱.۱ - تولد و نوجوانی
       ۱.۲ - ازدواج با خدیجه
       ۱.۳ - دعوت پنهانی
       ۱.۴ - دعوت علنی
       ۱.۵ - هجرت به حبشه
       ۱.۶ - محاصره شعب ابی‌طالب
       ۱.۷ - اسلام در مدینه
۲ - زندگی پیامبر بعد از هجرت
       ۲.۱ - هجرت به مدینه
       ۲.۲ - سال اول هجرت
       ۲.۳ - سال دوم هجرت
       ۲.۴ - سال سوم هجرت
       ۲.۵ - سال چهارم هجرت
       ۲.۶ - سال پنجم هجرت
       ۲.۷ - سال ششم هجرت
       ۲.۸ - سال هفتم هجرت
       ۲.۹ - سال هشتم هجرت
       ۲.۱۰ - سال نهم هجرت
       ۲.۱۱ - سال دهم هجرت
۳ - پانویس
۴ - منبع

۱ - زندگی پیامبر قبل از هجرت


زندگانی پیامبر تا قبل از هجرت، دارای مراحلی بود:

۱.۱ - تولد و نوجوانی


"حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) "، فرزند "عبدالله" (که چند ماه پس از ازدواج در یثرب درگذشت) و "آمنه"، در «هفدهم ربیع‌الاول» سال عام‌الفیل، بنابر قول مشهور شیعیان
[۳] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۳۵۸.
و بنا به روایت اهل سنت
[۴] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۵۸.    
در «دوازدهم ربیع‌الاول» همان سال در مکه چشم به جهان گشود. سپس بنا به رسم عرب، او را به زنی بادیه نشین به نام "حلیمه" از تیره «سعدیه» سپردند. ایشان مایه برکت این خانواده شد و مدت اقامت پیامبر در بادیه، دو سال، چهار سال و پنج سال ذکر شده است.
[۵] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۱۲.

در منطقه‌ای به نام «ابواء»
[۶] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ج۱، ص۷۹.
مادرش را در شش سالگی از دست داد و از آن زمان تحت سرپرستی پدربزرگش "عبدالمطلب" قرار گرفت. دو سال بعد، عبدالمطلب نیز دنیا را وداع گفت
[۷] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ هـ، ج۲، ص۲۸.
و عمویش "ابوطالب" که به شدت او را دوست می‌داشت
[۸] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ هـ، ج۲، ص۲۸۲.
سرپرستی‌اش را به سفارش جدش به عهده گرفت.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با شبانی برای ابوطالب و خویشاوندان و سپس گله‌های مکیان
[۹] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۶۷.
به یاری ابوطالب شتافت.
گزارش اولین سفر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به شام همراه ابوطالب و ملاقات او با "بحیرای راهب" را در نه و یا سیزده سالگی ذکر کرده‌اند
[۱۰] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۰.    
[۱۱] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر،البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ هـ، ج۲، ص۱۲۱.
که درستی آن معلوم نیست.
[۱۲] زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸، چاپ اول، ص۱۸۹- ۱۸۴.

پیمان «حلف‌الفضول» در منزل "عبدالله بن جدعان" میان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و برخی از جوانان قریش برای دفاع از ستمدیدگان بی‌پناه، در مکه در این دوران منعقد شد.
[۱۳] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۱۷.    


۱.۲ - ازدواج با خدیجه


به دلیل فقر و تنگدستی ابوطالب، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه مردانی از قریش با سرمایه "خدیجه" دختر "خویلد" برای تجارت به شام رفت.
[۱۴] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۲۹.
آشنایی خدیجه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نظر او را به خود جلب کرد و داوطلب ازدواج با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بیست و پنج سالگی با خدیجه که زنی بیوه
[۱۵] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، بی جا، المکتبه اسلامیه، بی تا، ج۱، ص۲۳.    
بود با حضور عموها و در حالی‌که هزینه عروسی و مهریه را خدیجه، خود برعهده گرفت، ازدواج کرد.
[۱۶] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۷.    

با بروز قحطی در مکه و فقر ابوطالب و فزونی فرزندانش، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از عموی ثروتمندش "عباس" خواست تا با هم سرپرستی دو تن از فرزندان ابوطالب را بپذیرند. لذا "علی (علیه‌السّلام) " به خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و "جعفر" نزد عباس رفت.
[۱۷] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۴۶.    

در سی و پنج
[۱۸] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۳۷۳.
سالگی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، قریش به تجدید بنای کعبه پرداخت که بر اثر سیل دیوارهایش شکسته بود. هنگام نصب «حجرالاسود» نزدیک بود میان سران قبایل جنگی خونین درگیرد لذا داوری را به نخستین کسی که بر آن وارد شود واگذاردند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با ورود به جمع آنان، پیشنهاد کرد جامه‌ای بگسترانند، حجرالاسود را درون آن بگذارند و رئیس هر قبیله‌ای گوشه‌ای را بلند کند. در آخر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حجرالاسود را بر جای نخست نهاد.
[۱۹] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۹۲.    


۱.۳ - دعوت پنهانی


«تحنث» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معمولاً سالی یک بار و در کوهی به نام «حراء» بود. در این مدت مستمندانی را که نزد او می‌رفتند طعام می‌خورانید.
[۲۰] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۳۶.    
پس از آن هفت بار کعبه را طواف می‌کرد و به منزل باز می‌گشت. در یکی از این تحنث‌ها به هنگام چهل
[۲۱] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۳۳.    
[۲۲] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۵.    
سالگی به رسالت برگزیده شد و با تلقی نخستین آیه‌های سوره علق
[۲۳] علق/سوره۹۶، آیه۵-۱.    
از غار به سوی منزل روان شد. علماء امامیه «بعثت» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در ۲۷ رجب و بنا به قولی دیگر که با تصریح قرآن نیز هماهنگ است ۱۷رمضان می‌دانند.
[۲۴] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح محمد باقر بهبودی، تهران، اسلامیه بی تا، ج۱۸، ص۱۹۰.    
اهل سنت نیز ۱۷، ۱۸ و ۲۴ رمضان و برخی ۱۲ربیع‌الاول و گاه ۲۷ رجب را زمان بعثت دانسته‌اند.
[۲۵] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح محمد باقر بهبودی، تهران، اسلامیه بی تا، ج۱۸، ص۱۹۰.    
نویسندگان سیره نخستین گروندگان به اسلام را حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) از زنان و علی (علیه‌السّلام) از مردان دانسته‌اند.
[۲۶] حلبی شافعی، علی، السیرة الحلبیه و بهامشها السیره النبویه و الاثرالمحمدیه، لمفتی الشافعیه بمکه المشرفه، السید احمد زینی دحلان، بیروت، المکتبه الاسلامیه، بی تا، ج۱، ص۲۴۹.
دعوت به اسلام تا سه سال پنهان و پس از آن آشکار شد و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مامور شد تا نخست خویشاوندان را به اسلام فرا خواند.(آیه ۲۱۴ سوره شعرا).
[۲۷] شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۴.    


۱.۴ - دعوت علنی


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این دعوت را سه بار تکرار کرد و جز علی (علیه‌السّلام) کسی از آن جمع او را نپذیرفت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به حاضران گفت: «بدانید که علی برادر، وصی و جانشین من است. سخنش را بشنوید و اطاعتش کنید».
با علنی شدن دعوت به اسلام و گسترش آن در مکه، مشرکان دیگر بار نزد ابوطالب مهمترین حامی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که از نفوذ بسیاری نیز در میان مکیان برخوردار بود رفتند و او را تهدید کردند که اگر مانع دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نشود، به جنگ و ضدیت با آن دو می‌پردازند.
[۲۸] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    

ابوطالب که بر جان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌ترسید تهدید مشرکان را با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در میان نهاد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با قاطعیت چنین پاسخ داد: «عمو جان! اگر قریش خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم قرار دهد تا از دعوت خویش بازمانم، هرگز چنین نخواهم کرد.»
[۲۹] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    

ابوطالب در برابر ایمان خلل‌ناپذیر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سر فرود آورد و گفت: «هرگونه می‌خواهی عمل کن. به خدا سوگند هیچ‌گاه دست از یاریت برنخواهم داشت.»
[۳۰] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۲.

مشرکان بهتر دیدند با نرمش و گفتگو، ابوطالب
[۳۱] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۲.
را با خود همراه سازند. از این‌رو به او پیشنهاد کردند که "عمارة بن ولید بن مغیره" را که ستبرگ و زیبا و شجاع بود به فرزندی گیرد و در مقابل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را برای کشتن به آنها بسپارد.
[۳۲] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    
[۳۳] یعقوبی، یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۲۵.    
اما ابوطالب با رد پیشنهاد آنان همچنان از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دفاع کرد.
علی‌رغم اعمال تهدید،
[۳۴] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    
استهزاء،
[۳۵] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۴۰۹- ۴۰۸.    
تهمت جنون
[۳۶] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۷۰.    
و اساطیرالاولین خواندن قرآن،
[۳۷] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، وقف علی تصحیحه الفاضل الشیخ ابوالحسن الشعرانی، کتابفروشی اسلامیه، بی تا، ج۱۰، ص۳۳۵.
اتهام سحر و جادوگری،
[۳۸] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ج۱، ص۷۹.
تطمیع،
[۳۹] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۹۳.    
نقل داستان‌های اسطوره‌ای برای مقابله با آیات قرآن،
[۴۰] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۳۰۰.    
(مشرکان قریش افرای همچون نضر بن حارث را که از اشراف و اسطوره شناسان مکه بود به مدد طلبیدند تا با نقل داستان‌های اساطیری ایران به مقابله با آیات قرآن برخیزد) از سوی مشرکین به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، روز به روز بر نفوذ و گستردگی دین اسلام افزوده می‌شد. از این‌رو برای مقابله با آن به شکنجه و تازیانه زدن و آزار نومسلمانانی که از حمایت قبیله‌ای برخوردار نبودند روی آوردند.
[۴۱] ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۳۱۱.


۱.۵ - هجرت به حبشه


با افزایش معارضه قریش با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مسلمانان در‌ اندیشه ایجاد پایگاهی جدید خارج از مکه افتادند.
[۴۲] زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸، چاپ اول، ص۲۷۸- ۲۷۰.
به همین دلیل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یازده مرد و چهار زن را روانه «حبشه» کرد
[۴۳] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۴.
که پادشاهی عادل و بر کیش مسیحیت داشت. این عده پس از دو ماه بر اثر شایعه مشرکان مبنی بر اسلام آوردن اهل مکه بازگشتند و پس از آگاهی از دروغ بودن آن، همراه مهاجران مرحله دوم هجرت، که تعداد آنان ۸۳ مرد و ۱۸ زن بود، عازم حبشه شدند.
[۴۴] زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸، چاپ اول، ص۲۷۳.

اشراف مکه که متوجه خطر ایجاد پایگاهی در خارج از مکه شدند، "عبدالله بن ابی ربیعه" و "عمرو بن عاص" را همراه هدایایی برای بازگرداندن آنان به مکه، به حبشه فرستادند.

۱.۶ - محاصره شعب ابی‌طالب


ناکامی قریش در بازگرداندن مهاجران، آنان را به اتخاذ «محاصره اقتصادی و اجتماعی» نسبت به بنی‌هاشم کشاند. بر اساس این پیمان کسی حق ازدواج و یا خرید و فروش با فرزندان‌ هاشم و عبدالمطلب را نداشت. متعاقب این پیمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بنی‌هاشم در سال هفتم بعثت به مدت ۳ سال در شعب ماندند
[۴۵] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۹.
و سرانجام محاصره در تاریخ نیمه رجب سال دهم بعثت شکسته شد.
[۴۶] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۱۰.

کمی پس از اتمام محاصره، ابوطالب در رمضان، شوال یا ذیقعده سال دهم بعثت درگذشت.
[۴۷] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۱۱.
وفات خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) نیز در شصت و پنج سالگی وی در رمضان سال دهم رخ داد،
[۴۸] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۳۵.    
از این رو سال دهم بعثت به «عام‌الحزن» شهرت یافت.
پیامیر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای تبلیغ رسالت در خارج از مکه و نواحی آن همراه علی (علیه‌السّلام) یا "زید بن حارثه"
[۴۹] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۱۰.
یا به تنهایی رهسپار شهر «طائف» شد.
[۵۰] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۴۱۹.    
پس از ده روز توقف در طائف به تحریک قریش، کودکان و سفیهان طائف با پرتاب سنگ و زخمی کردن حضرت،
[۵۱] طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۳۴۶.
او را در حالی روانه مکه کردند که کسی جز غلامی مسیحی به نام " عداس" به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایمان نیاورد.
[۵۲] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ ه، ج۳، ص۱۶۷.    


۱.۷ - اسلام در مدینه


درست در زمانی که کار دعوت در مکه و نواحی آن در ظاهر به بن‌بست رسیده بود گروهی از مردم یثرب در سال یازدهم بعثت
[۵۳] طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۸۹۵.
به دیدار پیامبری شتافتند که سالها بود وصف او را شنیده بودند.
محتوای آیین اسلام و قدرت نفوذ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به ایمان آوردن شش تن از خزرجیان در «عقبه» منی انجامید. در سال دوازدهم بعثت، از یثرب دوازده تن مسلمان که از «اوس» و «خزرج» بودند
[۵۴] طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸ه، ج۲، ص۳۶۳.    
برای دیدار مجدد با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مکه رفتند و دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را که نویدبخش صداقت و صلح و آرامش و پرهیزگاری بود با این مفاد پذیرفتند.
۱- شرک نورزند ۲- دزدی و زنا نکنند ۳- فرزندان خود را نکشند و در امور خیری که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور می‌دهد از او اطاعت کنند.
در سال سیزدهم هجرت به هنگام حج، هفتاد و سه مرد و دو زن
[۵۵] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۴۴۳.
در عقبه گرد آمدند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه عمویش عباس بن عبدالمطلب
[۵۶] ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۳۹.    
با نمایندگان مدینه بر این پیمان که با دشمن او دشمن و با دوست او دوست باشند بیعت کردند که آن را "بیعةالحرب" نامیدند.
[۵۷] ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۵۴.    
[۵۸] ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۳۷.
[۵۹] ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۳۰.
[۶۰] ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۴۴۲.
[۶۱] طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۰۳.

هنگام بازگشت، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۱۲ نقیب برای انجام برنامه‌های تبلیغی برای آنان برگزید.
[۶۲] ابن شهرآشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابیطالب، قم کتابفروشی مصطفوی، بی تا، ج۱، ص۶۵.

با روند روبه فزاینده نفوذ اسلام در «یثرب» از یک سو و افزایش فشار و آزار مشرکان، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جز افراد ناتوان و بیمار و محبوسان، تمام مسلمانان مکی و انصار مهاجر را از مکه به یثرب فرستاد.
[۶۳] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ج۱، ص۲۵۹.

با اطلاع یافتن مشرکان از ایجاد پایگاه در مدینه برای نشر دعوت و معاهده جنگ مردم مدینه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در صدد قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برآمدند و برای آن‌که بنی‌هاشم از خون‌خواهی او درگذرد و ناچار به گرفتن خونبها راضی شود تصمیم گرفتند از هر قبیله جوانی برگزینند تا همگی به یکباره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به قتل برسانند.
[۶۴] ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۲، ص۴۸۲.    

در شب عملی کردن توطئه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی (علیه‌السّلام) را در بستر خود خوابانید
[۶۵] طبرسی، فضل بن حسن، وقف علی تصحیحه الفاضل الشیخ ابوالحسن الشعدانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی تا، ج۱، ص۳۰۱.
و خود با "ابوبکر بن ابی قحافه" در غار نزدیک مکه به نام «ثور» توقف کرد و سپس به یثرب رفت.

۲ - زندگی پیامبر بعد از هجرت


زندگانی پیامبر بعد از هجرت، دارای مراحلی بود:

۲.۱ - هجرت به مدینه


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از نه روز، نیمروز دوشنبه ۱۲ «ربیع‌الاول» به قبا رسید
[۶۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۳۴۱.    
و بعضی روز پنج‌شنبه هشتم ربیع‌الاول را صحیح می‌دانند.
[۶۷] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۴۱.    
علی (علیه‌السّلام) سه روز بعد، پس از برگرداندن امانات به مردم، با زنان و دختر رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روانه مدینه شد و پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز جمعه با گروهی از «بنی‌النجار» و هشتاد خانوار از قبیله‌ی «بنی‌سالم بن عوف» که اسلام آورده بودند
[۶۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۲۶.
نخستین «نماز‌جمعه» را در مدینه بر پا نمودند و در زمینی که از دو کودک یتیم خریداری کرد بنای اولیه مسجد فعلی را ساخت.

۲.۲ - سال اول هجرت


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ماه‌های نخستین ورود به مدینه برای سامان‌دهی به اوضاع اجتماعی مدینه که شامل اوس و خزرج و یهودیان بود، قانونی تدوین کرد که حقوق این دسته‌ها و هم‌پیمانان آنان معین شده و به امضاء رسید.
[۶۹] حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد و اسناد صدر اسلام، ترجمه سید محمد حسینی، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۴، ص۱۰۲- ۱۰۱.

عقد اخوت، بیعت برادری میان مهاجرین و انصار، به منظور جلوگیری از بروز تعصبات و تخاصم میان مسلمانان و برقراری وحدت اعتقادی میان آنان بود که بر اساس آن هر دو مسلمان تعهداتی در قبال یکدیگر بر عهده می‌گرفتند.

۲.۳ - سال دوم هجرت


در ماه رجب یا شعبان
[۷۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۴۱.
سال دوم هجری هنگامی که یهود، دشمنی خود را با اسلام آشکار کرده بود به فرمان خداوند قبله مسلمانان از «بیت‌المقدس» به سوی کعبه تغییر یافت.
از نخستین سال هجرت تا نبرد «بدر» درگیری‌هایی نه‌چندان جدی میان مسلمانان و مشرکان مکه در قالب غزوات و سرایا رخ داد. از جمله غزوه «ابواء» یا «ودان» در صفر سال دوم هجری و نیز غزوه «بواط» در ربیع‌الاول سال دوم،
[۷۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۳۵.
غزوه «ذات‌العشیره»
[۷۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۳۷.
و سریه "عبدالله بن حجش".
[۷۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۴۰- ۹۳۸.

در ذی‌حجه سال دوم
[۷۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۴۷.
هجرت "ابوسفیان" با دویست سوار روانه مدینه شد و پس از کشتن مردی از انصار و سوزاندن چند نخلستان از مقابل سپاه اسلام گریخت.
[۷۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۱۸۱.    
مشرکان چون در این گریز برای سبک کردن بار خود و سرگرم کردن تعقیب‌کنندگان کیسه‌های آرد را می‌افکندند «سویق» نام گرفت.
[۷۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۱۸۱.    


۲.۴ - سال سوم هجرت


مسلمانان بر سر راه کاروان بزرگ تجاری قریش که شامل هزار شتر و پنجاه هزار دینار مال‌التجاره بود کمین کردند. این سرمایه از فروش اموال مهاجرین بود. ابوسفیان رئیس کاروان مکیان، در راه بازگشت از شام خطر را احساس کرده و مسیرش را تغییر داد
[۷۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۴۰.
و مکیان را از جریان باخبر ساخت. "ابوجهل" با سپاهی نهصد نفری
[۷۸] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۲۲.
به نبرد با مسلمانان که تعداد آنان سیصد و سیزده یا سیصد و چهارده تن بود
[۷۹] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۱۴.    
برخاست. در این نبرد هفتاد تن از مهتر و مهترزادگان قریش کشته و همین تعداد اسیر گردیدند.
[۸۰] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۱۶.    
از مسلمانان نیز چهارده تن شهید گشت.
[۸۱] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۱۷.
نبرد «بدر» در هفدهم رمضان سال دوم هجرت به وقوع پیوست.
[۸۲] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۱۵.    

یهودیان «بنی‌قنیقاع» از هم‌پیمانان خزرج در مدینه بود که با بدویان و قریش بر ضد مسلمانان برای تحرکات نظامی هم پیمان شدند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از اطلاع ۱۵ روز آنان را محاصره کرد و سرانجام با میانجی‌گری "عبدالله بن ابی"، هم‌پیمان بنی‌قنیقاع دستور کوچ آنان از مدینه به اذرعات شام داده شد.
[۸۳] ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، بی تا، ج۲، ص۱۳۷-۱۳۸.    
این غزوه از نیمه ماه شوال آغاز و آخر ماه شوال به پایان رسید.
[۸۴] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۵۲- ۵۱.

غزوه "ذی‌امر" در دوازدهم ربیع‌الاول
[۸۵] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۶۰.    
و "غزوه بحران" در ششم جمادی‌الاول
[۸۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۶۰.    
سال سوم هجرت قبل از غزوه احد برای سرکوب تحرکات بدویان حجاز صورت گرفت.
قریش پس یک سال تلاش در اواخر رمضان سال سوم سپاهی شامل سه هزار مرد جنگی به سوی مدینه گسیل داشت.
[۸۷] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۰۷.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از اطلاع از طریق عمویش، "عباس"،
[۸۸] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۰۴.
و مشورت با مسلمانان به جنگ در بیرون از مدینه تصمیم گرفت.
[۸۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۰۹.

نبرد در روز شنبه هفتم شوال با حمله قریش آغاز شد و در حالی که سپاه اسلام در آستانه پیروزی بود گروهی که نگهبان دره‌ها بودند به شوق غنایم مکان خود را ترک کردند و تنها مقاومت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السّلام) و عده‌ای از یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) موجب بازگشت فراریان به صحنه نبرد شدند. هفتاد تن از انصار و چهار تن از مهاجران در این جنگ به شهادت رسیدند.
[۹۰] آل عمران/سوره۳، آیه۱۷۱-۱۲۱.    


۲.۵ - سال چهارم هجرت


در ماه صفر گروهی از طایفه «عضل و قاره»
[۹۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۳۴۶.    
نزد پیغمبر آمدند تا کسانی را برای آموزش احکام دین نزد آنها بفرستد. آنان چون به «رجیع» (آبی از بنی‌هذیل در حجاز) رسیدند به ۶ تن از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که همراهشان بود حمله و ۴ تن را کشتند و دو تن را به مشرکان مکه سپردند که به انتقام کشتگان بدر به قتل رساندند.
[۹۲] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۱۹۲- ۱۷۸

در همین ماه پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چهل و به روایتی هفتاد صحابی برای ارشاد قبیله «بنی‌عامر» به تقاضای رئیس قبیله فرستاد. در «بئر معونه» "عامر بن الطفیل" با عده‌ای از «بنی‌سلیم» بر سر آنها ریخته و همه را کشت و تنها "عمرو بن امیه ضمری" را داغ بر پیشانی نهاده
[۹۳] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۱۹۳.
و رها کرد. وی دو تن از «بنی‌عامر» را یافته و کشت و به مدینه بازگشت. این دو حادثه بیانگر ارتباط میان قریش و قبایل بدوی است.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای کمک از «بنی‌نضیر» در پرداخت خونبهای دو تن از «بنی‌عامر» که به دست "عمرو بن امیه" کشته شده بودند رفت.
[۹۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۳۶۴.    
یهودیان چون پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را با کمی از یارانش در دسترس دیدند تصمیم گرفتند از پشت‌بام، سنگی بر سر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرتاب کنند. جبرئیل به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اطلاع داد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بنی‌نضیر را به کوچ از مدینه فرمان داد. اما آنان به تحریک "عبدالله بن ابی" و یکی از بزرگان بنی‌نضیر، "حیی بن اخطب"، آماده جنگ شدند
[۹۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۳۶۶.    
و پانزده روز در محاصره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ماندند و سرانجام تسلیم و به «اذرعات» شام تبعید شدند و املاک آنان میان مهاجرین قسمت شد.
[۹۶] بیهقی، ابی بکر احمدبن الحسین، دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، تحقیق الدکتور عبدالمعطی قلمجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵، ج۲، ص۹۷.
در این غزوه حکم تحریم «خمر» نازل شد.
[۹۷] نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.    
[۹۸] بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.    
[۹۹] نساء/سوره۴، آیه۴۳.    

در این سال همچنین وقایع ذیل به وقوع پیوست:
۱- ولادت حسین بن علی (علیه‌السّلام)
[۱۰۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۱۰۵۸.
۲- وفات فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) مادر علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام)
[۱۰۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۱۰۵۸.
۳- ازدواج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با‌ ام‌سلمه ۴- آموختن کتابت زیدبن ثابت به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).
[۱۰۲] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ص۴۸۰ به بعد.


۲.۶ - سال پنجم هجرت


«دومةالجندل» بار انداز کاروانها و بر سر راه بازرگانی خلیج فارس و دریای سرخ بود. عده‌ای از بدویان در این ناحیه ضمن غارت کاروانها، در‌ اندیشه حمله به مدینه بودند.
[۱۰۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۱۰۲.
بدویان پیش از ورود مسلمانان از صحنه گریختند و مسلمانان بدون درگیری بازگشتند.
[۱۰۴] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۴۴.

علی‌رغم تلاش‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای کاهش نزاع میان مکیان و اهل مدینه، سرانجام تحریکات بزرگان یهود به ویژه بنی‌نضیر کارگر افتاد
[۱۰۵] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۴۴۱ .
و بدویان «بنی‌غطفان» و «بنی‌سلیم» با قریش متحد شدند به شرط آن که محصول یک سال خرمای مدینه را به آنان بپردازند.
[۱۰۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۴۴۳.    

شرکت «بنی‌قریظه» و «یهود» خیبر در این غزوه حاکی از هماهنگی قبلی میان این گروه‌هاست. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از اطلاع از حرکت سپاهی ده هزار
[۱۰۷] سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۵۱.    
نفری از طریق پیک «خزاعه»
[۱۰۸] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۴۴۴.
برای نبرد آماده شدند.
مسلمانان به پیشنهاد "سلمان فارسی"
[۱۰۹] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۵۱.    
خندقی به طول پنج و نیم کیلومتر و عرض ده متر و عمق پنج متر در مدت ۶ روز کندند.
[۱۱۰] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۶۷.

سپس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سپاهی چهار هزار نفری را در دامنه کوه «سلع» (که تنها محل قابل نفوذ دشمن بود) متمرکز کرد. دو سپاه با یکدیگر رو در رو شدند. چند تن از شجاعان با عده‌ای از یک نقطه ضعیف خندق گذشتند.
[۱۱۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۲۳۹.
علی (علیه‌السّلام) "عمرو بن عبدود" را کشت و دیگران را پراکند.
[۱۱۲] محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۳۱۶.
روز بعد کفار یکپارچه بر مسلمانان تاختند اما با چالاکی تیراندازان حمله دفع شد.
توقف نسبتاً طولانی احزاب در آن سوی خندق پانزده یا بیست روز،
[۱۱۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۴۹۱.    
نشان از امید مشرکین به گشودن مدینه بود که با کشته شدن عمرو بن عبدود و ناکامی شجاعان قریش در مقابله با علی (علیه‌السّلام) و وزش بادهای تند و طوفان شن و سرمای شدید، رخنه "نعیم بن مسعود" (از مسلمانان) در میان قریش و بنی‌قریظه و برهم زدن اتحاد آنان،
[۱۱۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۴۸۰.    
گرایش «بنی‌غطفان» به سازش با مسلمین، مشرکان را ناچار به بازگشت کرد و توطئه احزاب در بیست و چهارم ذیقعده سال پنجم خاتمه یافت.
[۱۱۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۲۴۴.

پس از جنگ احزاب، در بیست و سوم
[۱۱۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۴۹۶.
ذی‌القعده سال پنجم، به فرمان خداوند،
[۱۱۷] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۴۴.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با سه هزار نفر
[۱۱۸] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۱۲.
به سوی بنی‌قریظه رفت و به دلیل پیمان‌شکنی و همکاری با مشرکان قریش، بیست و پنج روز آنان را محاصره کرد. سرانجام یهود بنی‌قریظه با پذیرش حکمیت «سعد بن معاذ» "رئیس قبیله اوس" تسلیم شدند. رای سعد بر اعدام مردان یهود و تقسیم اموال آنها
[۱۱۹] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۳۹۴.
قرار گرفت.

۲.۷ - سال ششم هجرت


بدویان «بنی‌مصطلق» از قبیله «خزاعه» که از طریق دامداری، زراعت و تجارت زندگی می‌کردند و در جنگ احد، هم‌پیمان قریش بودند در شعبان سال ششم
[۱۲۰] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۳۰۳.
به رهبری "حارث بن ابی ضرار" در آبگاه «مریسیع» گرد آمدند تا به مدینه حمله کنند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با آنان جنگید و پس از کشنه شدن ده نفر از آنان، همگی متفرق و شکست خوردند.
[۱۲۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸ه، ج۲، ص۶۰۴.    

در بازگشت از غزوه بنی‌مصطلق، سپاهیان برای استراحت مدتی توقف کردند و هنگامی که به سوی مدینه حرکت کردند یکی از همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که برای یافتن گردنبند گمشده‌اش، از سپاه عقب مانده بود، پس از مدتی تاخیر همراه "صفوان بن معطل سلمی" که او نیز از سپاه عقب مانده بود، به سپاه رسیدند. منافقان بر آن زن
[۱۲۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۳۲۰- ۳۰۹.
که یا "عایشه" و یا "ماریه قبطیه"
[۱۲۳] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۱۲.
مادر ابراهیم بوده است، دروغ و افترا بستند که این عمل از سوی خداوند مورد نکوهش قرار گرفت.
[۱۲۴] نور/سوره۲۴، آیه۱۶- ۱۱.    


در ذیقعده سال ششم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه چهار‌صد تن
[۱۲۵] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۳۲۲.
و یا هزار و ششصد تن
[۱۲۶] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۹۵.    
از مشتاقان کعبه، به سوی مکه حرکت کردند و پس از اطلاع از موضع‌گیری قریش،
[۱۲۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۵۷۹.
از مسیری دیگر عبور کرده و در منطقه حدیبیه فرود آمدند. قریش پس از آگاهی از قصد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که پیام صلح و دوستی داشت و ارسال پیک‌های مکرر نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
[۱۲۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۲۷۵.
سرانجام مذاکرات طرفین به انعقاد قراردادی
[۱۲۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۴.
انجامید که نه تنها باعث به رسمیت شناخته شدن اسلام بلکه مقدمه‌ای برای فتح مکه آغاز تبلیغ اسلام در خارج از شبه جزیره‌ی عربستان شد.

۲.۸ - سال هفتم هجرت


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به پادشاهان بزرگ جهان، در هفتم محرم سال هفتم هجری
[۱۳۰] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۴.
نامه نوشت و به مکان‌های مورد نظر ارسال شد.
[۱۳۱] الحلبی الشافعی، علی بن برهان الدین ، السيرة الحلبية، ج۳، ص۲۷۱.
[۱۳۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۲۹۰.
[۱۳۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۲۶۰.
[۱۳۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۲۵۸.

خیبر ناحیه‌ای یهودی‌نشین با ده قلعه مستحکم و نخلستانها و گله‌ها و اموال بسیار در هشت
[۱۳۵] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارالکتب العربیه، بی تا، ج۲، ص۴۰۹.    
منزلی مدینه و از مهم‌ترین پایگاه‌های مخالفان حکومت مدینه بودند. علاوه بر آن خیبریان با بنی‌غطفان، دشمن مسلمانان، متحد شده بود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از چند روز محاصره آنان و فتح دژها، با آنان پیمان بست بر سر زراعت خود باشند و نیمی از محصول را به مدینه بفرستند.
[۱۳۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۳۲۲.


۲.۹ - سال هشتم هجرت


در جمادی‌الاول سال هشتم پانزده نفر به سرپرستی "کعب بن عمیر غفاری" که همگی مبلغ اسلام بودند در منطقه "ذات اطلاح" قتل عام شدند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) طی فرمان جهاد، سپاهی ده‌هزار نفری به فرماندهی "جعفر بن ابی طالب"، "زید بن حارثه" و "عبدالله بن رواحه" به سوی شامات ارسال کرد. سپاهیان اسلام پس از کشته شدن سه فرمانده مذکور، با تاکتیک جنگی ماهرانه "خالد بن ولید" عقب‌نشینی و به مدینه بازگشتند.
مقدمه فتح مکه هنگام یاری رساندن عده‌ای از قریش به «بنی‌بکر» در حمله به «خزاعه» که هم‌پیمان مسلمانان بود فراهم شد و حدود بیست و چند تن از خزاعه را کشتند.
خزاعیان از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یاری طلبیدند. مکیان بیمناک، ابوسفیان را برای اظهار وفاداری به پیمان نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرستادند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) او را نپذیرفت.
[۱۳۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۷۹۲.    
و بدون دادن هیچ اطلاعی از مقصد نهایی با سپاه ده‌هزار نفری، در دهم رمضان
[۱۳۸] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۳۱.
سال هشتم به سوی مکه حرکت کرد. ابوسفیان و "حکیم بن حزام" و "بدیل بن ورقاء خزاعی" در شب فتح مکه برای شفاعت به اردوگاه مسلمین نزدیک شدند و دریافتند سپاه قریش توانایی تحمل چنین سپاهی را ندارد. از این رو آنان با واسطه‌گری "عباس" نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفتند.
[۱۳۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۸۱۵.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نه تنها از او درگذشت بلکه اعلام کرد هر کس به خانه ابوسفیان، یا «مسجدالحرام» درآید یا در خانه خویش بماند در امان خواهد بود.
[۱۴۰] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۴۶.
با وجود عفو عمومی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گروهی از قریش سلاح پوشیده و با خالد بن ولید به مبارزه برخاستند. پس از آن که ۲۴ تن از قریش و ۴ تن از قبیله «بنی‌هذیل» کشته شد بقیه گریختند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وارد کعبه شد، علی (علیه‌السّلام) از شانه‌های حضرت بالا رفته و بتان را از کعبه زدود و به زیر افکند.
[۱۴۱] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۵۲- ۵۱.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای براندازی بت‌پرستی در میان قبایل کوچک، خالد بن ولید را برای تبلیغ به سوی «بنی‌جذیمه» فرستاد. خالد با۳۵۰ تن نزد آنان رفت. آنان با اطلاع از سابقه پیمان‌شکنی خالد،
[۱۴۲] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۷۴.
به ناچار سلاح بر زمین نهاده، اسلام آورده، نماز خواندند و خفتند.
[۱۴۳] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۲۲.
خالد بر آنان تاخت و عده‌ای از مردانشان را کشت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شدت‌ اندوهگین شده و در جمع مسلمانان از رفتار خالد برائت جست
[۱۴۴] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۷۲- ۷۱.
و علی (علیه‌السّلام) را برای پرداخت خون‌بهاء مقتولین و دلجویی از بنی‌جذیمه نزد آنان فرستاد.
[۱۴۵] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۷۳- ۷۲.

قبیله جنگجوی «هوازن»، بلافاصله پس از فتح مکه عازم حمله به مسلمانان شدند و برای جلوگیری از فرار مردان تمام اموال و زنان هر عشیره را نیز با خود به «اوطاس» بردند.
[۱۴۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۸۰.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در دهم شوال
[۱۴۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۳، ص۸۸۸.
سال هشتم با ۱۲ هزار تن وارد دره‌های بنی‌هوازن شد. در حالی‌که بنی‌هوازن بر بالای سر آنها کمین کرده بودند و در هجومی ناگهانی مسلمانان را پراکندند. علی (علیه‌السّلام)، عباس، "ابوسفیان بن حارث" و چهار زن دیگر شجاعانه به دفاع از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شتافتند. سرانجام سپاهیان با دیدن این صحنه و فریادهای عباس، به تدریج به میدان بازگشتند بر بنی‌هوازن تاختند و ۶ هزار تن اسیر گرفتند،
[۱۴۸] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۱۳۱.
بقیه نیز به طائف، نخله و اوطاس گریختند.
«طائف» عمده‌ترین مرکز مقاومت مشرکین بود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) طی سریه‌هایی چون سریه "ابوعامر اشعری" و...امکان فراخوانی نیرو را از آنان گرفت و پس از تسخیر دژ "مالک بن عوف"، دژهای ثقیف را۲۰ روز محاصره کرد و چون امکان گشودن دژ میسر نشد، وارد «جعرانه» شد، که اسرای بنی‌هوازن در آنجا بودند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سرانجام آنان را آزاد کرد
[۱۴۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۱۳۲.
و پس از انجام عمره، در اواخر ذیقعده، "عتاب بن اسید" را به امارت مکه معین کرده
[۱۵۰] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۱۴۳.
به مدینه بازگشتند.

۲.۱۰ - سال نهم هجرت


در ماه رجب سال نهم هجری گزارش رسید سپاهی چهل‌هزار نفره از رومیان در نوار مرزی شام همراه قبایل مرزنشین تا ناحیه «بلقا» پیشروی کردند.
[۱۵۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۳، ص۹۹۰.
«هرقل» قیصر روم خود تا ناحیه «حمص» پیش آمد.
[۱۵۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۳، ص۹۹۰.
به دلیل رخنه منافقین در میان مسلمانان و فصل برداشت میوه و گرمی هوا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با تلاش فراوان ده‌هزار سواره و ده‌هزار نیروی پیاده را روانه «تبوک» کرد. (تبوک دژ بلند و مستحکمی درکشور سوریه، حد فاصل راه حجر و شام بود که از مستعمرات روم شرقی محسوب می‌شد.)
علی (علیه‌السّلام) را بر مدینه گمارد.
[۱۵۳] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۲۰.
سپاه اسلام بیست روز و یا ده روز در تبوک ماند اما چون یقین کردند گزارش بی‌اساس بوده به مدینه بازگشتند.
با فتح مکه قبایل کوچک و بزرگ، گروه گروه، نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شرفیاب شده و اسلام آوردند. به همین دلیل این سال «عام‌الوفود» نامگذاری شد
"ابراهیم" در ذیحجه سال هشتم از "ماریه قبطیه" متولد شد و در حالی‌که یک سال و ده ماه داشت درگذشت. روز مرگ او مصادف با خورشید گرفتگی بود که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، گمان ساده‌لوحان که خورشید در سوگ او تاریک شده را انکار کرد و آنان را نماز آیات آموخت.
[۱۵۴] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۵۶.

«مسجد ضرار» که توسط "ابوعامر" سر دسته منافقان در نزدیکی قبا ساخته شد تا محل دسته‌بندی‌های سیاسی و نفاق میان مسلمانان باشد. با نزول وحی، توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تخریب و مدتی زباله‌دانی شد.
[۱۵۵] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۳۰.


۲.۱۱ - سال دهم هجرت


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مکاتبات خویش "ابوحارثه" اسقف بزرگ نجران (نجران از مناطق آباد در نقطه مرزی حجاز و یمن) را به اسلام دعوت کرد. شصت تن از دانشمندان نجران همراه سه پیشوای بزرگ، مامور بررسی این دعوت در محضر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شدند و سرانجام مباهله را پیشنهاد کردند.
[۱۵۶] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۲۱، ۳۲.

زمان مباهله، نجرانیان عزیزترین خویشان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بی‌پیرایه در کنار او یافتند. چهره‌های نورانی آنان باعث شد هیات نجرانی از مباهله خودداری کرده و هر سال جزیه پرداخت کنند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بیست و ششم ذیقعده سال دهم هجری پس از گذاردن آخرین حج در منطقه‌ای به نام"نمره[به فتح نون و میم]" خطاب به مردم فرمود: «ای مردم، خونها و اموال و نوامیس شما بر یکدیگر تا روزی که خدا را ملاقات کنید مانند این ماه، محترم و هر نوع تجاوز به آن حرام است.»
[۱۵۷] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۵۰۵- ۵۰۳.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در راه بازگشت از حج در غدیرخم (نام مکانی که حاجیان از آن نقطه هر یک به سوی دیار خویش پراکنده می‌شدند.) بار دیگر خطبه خواند و در حضور مسلمانان دست علی (علیه‌السّلام) را برگرفت و به عنوان جانشین پس از خویش برگزید.
[۱۵۸] عبدالحسین امینی، الغدیر، ترجمه سید‌هادی سینا و دیگران، تهران، انتشارات غدیر، بی تا، ج۱، ص۶۱- ۱۴.    

ایشان در آخرین روزهای حیات دستور ارسال لشکری به سوی شام داد و تمامی مسلمانان، جز علی (علیه‌السّلام) موظف به شرکت در آن شدند. بهانه‌جویان به قلت سن "اسامه" اعتراض کردند.
[۱۵۹] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۱۲۰.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از گفتگو با آنان دستور حرکت داد
[۱۶۰] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۹۰.
و حتی متخلفین را نفرین کرد.
[۱۶۱] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر دار احیاء الکتب العربی، ۱۳۸۵هـ، ج۲، ص۲۰.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از آنچه در مدینه می‌گذشت سخت آزرده خاطر بود؛ لذا دستور داد تا لوح و قلمی حاضر کنند تا نه غدیر فراموش شود و نه میان انصار و مهاجر آتش دو دستگی برافروزد اما متهم به هذیان‌گویی شد.
[۱۶۲] الحلبی الشافعی، علی بن برهان الدین، السيرة الحلبية، ج۳، ص۳۴۴.
لاجرم لب فرو بست و دنیا را وداع گفت و به دیدار یار شتافت.

۳ - پانویس

 
۱. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بی جا، المکتبه اسلامیه، بی تا، ج۱، ص۴۳۴.
۲. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۹.    
۳. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۳۵۸.
۴. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۵۸.    
۵. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۱۲.
۶. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ج۱، ص۷۹.
۷. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ هـ، ج۲، ص۲۸.
۸. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ هـ، ج۲، ص۲۸۲.
۹. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۶۷.
۱۰. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۰.    
۱۱. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر،البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ هـ، ج۲، ص۱۲۱.
۱۲. ↑ زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸، چاپ اول، ص۱۸۹- ۱۸۴.
۱۳. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۱۷.    
۱۴. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۲۹.
۱۵. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، بی جا، المکتبه اسلامیه، بی تا، ج۱، ص۲۳.    
۱۶. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۷.    
۱۷. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۴۶.    
۱۸. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۳۷۳.
۱۹. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۹۲.    
۲۰. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۳۶.    
۲۱. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۳۳.    
۲۲. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۵.    
۲۳. ↑ علق/سوره۹۶، آیه۵-۱.    
۲۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح محمد باقر بهبودی، تهران، اسلامیه بی تا، ج۱۸، ص۱۹۰.    
۲۵. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح محمد باقر بهبودی، تهران، اسلامیه بی تا، ج۱۸، ص۱۹۰.    
۲۶. ↑ حلبی شافعی، علی، السیرة الحلبیه و بهامشها السیره النبویه و الاثرالمحمدیه، لمفتی الشافعیه بمکه المشرفه، السید احمد زینی دحلان، بیروت، المکتبه الاسلامیه، بی تا، ج۱، ص۲۴۹.
۲۷. ↑ شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۴.    
۲۸. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    
۲۹. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    
۳۰. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۲.
۳۱. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۲.
۳۲. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    
۳۳. ↑ یعقوبی، یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۲۵.    
۳۴. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۶۶.    
۳۵. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۴۰۹- ۴۰۸.    
۳۶. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۷۰.    
۳۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، وقف علی تصحیحه الفاضل الشیخ ابوالحسن الشعرانی، کتابفروشی اسلامیه، بی تا، ج۱۰، ص۳۳۵.
۳۸. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ج۱، ص۷۹.
۳۹. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۹۳.    
۴۰. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۳۰۰.    
۴۱. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۳۱۱.
۴۲. ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸، چاپ اول، ص۲۷۸- ۲۷۰.
۴۳. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۴.
۴۴. ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸، چاپ اول، ص۲۷۳.
۴۵. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۹.
۴۶. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۱۰.
۴۷. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۱۱.
۴۸. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۳۵.    
۴۹. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت للطباعة و النشر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۱۰.
۵۰. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۴۱۹.    
۵۱. ↑ طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۳۴۶.
۵۲. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالمعارف، ۱۴۱۰ ه، ج۳، ص۱۶۷.    
۵۳. ↑ طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۸۹۵.
۵۴. ↑ طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸ه، ج۲، ص۳۶۳.    
۵۵. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۴۴۳.
۵۶. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۳۹.    
۵۷. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۵۴.    
۵۸. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۳۷.
۵۹. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۳۰.
۶۰. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۴۴۲.
۶۱. ↑ طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۰۳.
۶۲. ↑ ابن شهرآشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابیطالب، قم کتابفروشی مصطفوی، بی تا، ج۱، ص۶۵.
۶۳. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ج۱، ص۲۵۹.
۶۴. ↑ ابن هشام، محمد بن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، تصحیح دکتر اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، ج۲، ص۴۸۲.    
۶۵. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، وقف علی تصحیحه الفاضل الشیخ ابوالحسن الشعدانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی تا، ج۱، ص۳۰۱.
۶۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۳۴۱.    
۶۷. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۲، ص۴۱.    
۶۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۲۶.
۶۹. ↑ حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد و اسناد صدر اسلام، ترجمه سید محمد حسینی، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۴، ص۱۰۲- ۱۰۱.
۷۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۴۱.
۷۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۳۵.
۷۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۳۷.
۷۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۹۴۰- ۹۳۸.
۷۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۴۷.
۷۵. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۱۸۱.    
۷۶. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۱۸۱.    
۷۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۴۰.
۷۸. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۲۲.
۷۹. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۱۴.    
۸۰. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۱۶.    
۸۱. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۱۷.
۸۲. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۱۵.    
۸۳. ↑ ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، بی تا، ج۲، ص۱۳۷-۱۳۸.    
۸۴. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۵۲- ۵۱.
۸۵. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۶۰.    
۸۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۶۰.    
۸۷. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۰۷.
۸۸. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۰۴.
۸۹. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۰۹.
۹۰. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۷۱-۱۲۱.    
۹۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۳۴۶.    
۹۲. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۱۹۲- ۱۷۸
۹۳. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۱۹۳.
۹۴. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۳۶۴.    
۹۵. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۳۶۶.    
۹۶. ↑ بیهقی، ابی بکر احمدبن الحسین، دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، تحقیق الدکتور عبدالمعطی قلمجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵، ج۲، ص۹۷.
۹۷. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.    
۹۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.    
۹۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه۴۳.    
۱۰۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۱۰۵۸.
۱۰۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۱۰۵۸.
۱۰۲. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه دکتر محمد توکل، تهران، نشر نقره، ۱۳۶۷، ص۴۸۰ به بعد.
۱۰۳. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۱۰۲.
۱۰۴. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۴۴.
۱۰۵. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۴۴۱ .
۱۰۶. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۴۴۳.    
۱۰۷. ↑ سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۵۱.    
۱۰۸. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۴۴۴.
۱۰۹. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۵۱.    
۱۱۰. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۶۷.
۱۱۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۲۳۹.
۱۱۲. ↑ محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۳۱۶.
۱۱۳. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۴۹۱.    
۱۱۴. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۴۸۰.    
۱۱۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۲۴۴.
۱۱۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۴۹۶.
۱۱۷. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۴۴.
۱۱۸. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۱۲.
۱۱۹. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۳۹۴.
۱۲۰. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۳۰۳.
۱۲۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸ه، ج۲، ص۶۰۴.    
۱۲۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۳، ص۳۲۰- ۳۰۹.
۱۲۳. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۱۲.
۱۲۴. ↑ نور/سوره۲۴، آیه۱۶- ۱۱.    
۱۲۵. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۳۲۲.
۱۲۶. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵ه.ق، ج۲، ص۹۵.    
۱۲۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۵۷۹.
۱۲۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸هـ، ج۲، ص۲۷۵.
۱۲۹. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۴.
۱۳۰. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۲۴.
۱۳۱. ↑ الحلبی الشافعی، علی بن برهان الدین ، السيرة الحلبية، ج۳، ص۲۷۱.
۱۳۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۲۹۰.
۱۳۳. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۲۶۰.
۱۳۴. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۱، ص۲۵۸.
۱۳۵. ↑ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارالکتب العربیه، بی تا، ج۲، ص۴۰۹.    
۱۳۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۳، ص۳۲۲.
۱۳۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص۷۹۲.    
۱۳۸. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۳۱.
۱۳۹. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۸۱۵.
۱۴۰. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۴۶.
۱۴۱. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۵۲- ۵۱.
۱۴۲. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۷۴.
۱۴۳. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۲۲.
۱۴۴. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۷۲- ۷۱.
۱۴۵. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۷۳- ۷۲.
۱۴۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۸۰.
۱۴۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۳، ص۸۸۸.
۱۴۸. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۱۳۱.
۱۴۹. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۱۳۲.
۱۵۰. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۴، ص۱۴۳.
۱۵۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۳، ص۹۹۰.
۱۵۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۳، ص۹۹۰.
۱۵۳. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۲۰.
۱۵۴. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۵۶.
۱۵۵. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۲، ص۵۳۰.
۱۵۶. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۲۱، ۳۲.
۱۵۷. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۵۰۵- ۵۰۳.
۱۵۸. ↑ عبدالحسین امینی، الغدیر، ترجمه سید‌هادی سینا و دیگران، تهران، انتشارات غدیر، بی تا، ج۱، ص۶۱- ۱۴.    
۱۵۹. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۱۲۰.
۱۶۰. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعه والنشر، ۱۴۰۵هـ.ق، ج۲، ص۹۰.
۱۶۱. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر دار احیاء الکتب العربی، ۱۳۸۵هـ، ج۲، ص۲۰.
۱۶۲. ↑ الحلبی الشافعی، علی بن برهان الدین، السيرة الحلبية، ج۳، ص۳۴۴.


۴ - منبع

سایت پژوهه، برگرفه از مقاله «زندگانی پیامبر بعد از هجرت»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۱۷.    
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «زندگانی پیامبر تا هجرت»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۲۱.    


رده‌های این صفحه : تاریخ اسلام | تاریخ انبیاء | تاریخ زندگانی پیامبر اسلام | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.